کد مطلب:162363 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:219
عاشورا در ادب فارسی
علی رغم شعر عرب كه گسترده ترین بخش آن را مرثیه ی عاشورایی تشكیل می دهد و سرایندگان عرب در این زمینه آثار جاویدانی به وجود آورده و كاخ رفیعی در این قلمرو برافراشته اند، متأسفانه سرایندگان فارسی نه از جهت كمیت و نه از لحاظ كیفیت هرگز به شاعران عرب نرسیده اند. شاعران بزرگ و صاحب نامی كه در طلب كنیزكی یا پوستینی یا سبوی شرابی و یا حتی مشتی كاه برای مركب خود، پادشاه و یا امیر خونخوار و نالایقی را در قصاید غرا مدح و فضیلتهای دروغینی در حد اغراق برای آنان جعل كرده اند، گویی از نهضت مقدسی كه روح ایمان و عدالت و ظلم ستیزی در آن موج می زند بی خبر
بوده اند. گرچه شرایط حاكم بر محیط و همچنین استیلای اقوام بیگانه در این قصور بی تأثیر نبوده است، لیكن چنین عذری را نمی توان به عنوان علت تامه پذیرفت.
در دوران صفوی، شعر مرثیه ی عاشورایی جای گسترده ای را در ابیات ایران گشوده و تشویق بزرگان كشور در این مورد تأثیر بسزایی داشته است. در این عهد كمتر شاعری است كه مرثیه ای در میان آثارش نباشد. این مراثی بیشتر به جنبه های حزن انگیز حادثه می پردازد و از این جهت با اشعار متقدمین از شاعران عرب كه علاوه بر بعد بكایی موضوع، روح انقلابی و مبارزه را دربر دارد متفاوت است.
بسیاری از شاعران مرثیه سرای متقدم، سالهایی از عمر خود را به آوارگی و یا در زندان گذرانیده اند و یا همواره دار خویش را بر دوش داشته اند. چنانكه دعبل خزایی گفته است: پنجاه سال كه دار خویش را بر دوش خود حمل می كنم. [1] تعداد سرایندگانی كه جان خود را بر سر این اعتقاد نهاده اند كم نیست. از آن جمله اند:
1. ابن السكیت یعقوب بن اسحاق بغدادی، به سال 244 ه.ق به دست متوكل عباسی به جرم تشیع شهید شد. [2]
2. شیخ یوسف حضرمی [3] .
3. ابراهیم بن عبدالله بن حسن مثنی، در سال 145 ه.ق شهید شد. [4] .
5. عبدالله بن معاویة بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب، در قرن سوم در حبس ابومسلم خراسانی كشته شد. [5] .
6. سلیمان بن صرد الخزاعی، در سال 65 به همراه توابین كشته شد. [6] .
عبدالله بن سعد بن نفیل، به سال 65 با توابین كشته شد. [7] .
8. مسیب بن نجبة الفزاری، به سال 65 با توابین كشته شد. [8] .
9. رفاعة بن شداد البجلی، به سال 66 با توابین كشته شد. [9] .
10. ابراهیم بن مالك اشتر، به سال 66 كشته شد. [10] .
11. ابوزهیر مهلهل بن نصر حمدان تغلبی، به سال 339 شهید شد. [11] .
12. امیر ابوالحسن احمد بن عضدالدوله فناخسرو، به سال 387 به قتل رسید. [12]
13. المقلد بن المسیب العقیلی حسام الدوله حاكم موصل، به سال 391 به قتل رسید. [13] .
14. امیر قراوش بن المقلد العقیلی، به سال 444 به قتل رسید. [14] .
15. عبدالله بن سعید بن سنان خفاجی حلبی، به سال 466 مسموم شد. [15] .
16. طغرایی حسین بن علی صاحب لامیة العجم، به سال 515 یا 518 به قتل رسید [16] .
17. امیر دبیس بن سیف الدوله صدقة الاسدی، به سال 529 به دستور مسعود سلجوقی به قتل رسید. [17] .
18. قاضی احمد بن علی بن ابراهیم مصری غسانی به سال 562 به قتل رسید. [18] .
19. شهید اول محمد بن مكی عاملی جزینی، به سال 786 شهید شد. [19] .
20. شیخ یوسف حصری، شهید مسجد كوفه در قرن 12 هجری. [20] .
21. سید نصرالله بن حسین حائری، به سال 1155 ه.ق شهید شد. [21] .
22. كمیت، به سال 126 در زمان خلافت مروان كشته شد. [22]
23. منصور النمری بن سلمة الزبرقان بن شریك، هارون الرشید فرمان به قتلش داد لیكن قبل از اجرای فرمان در بیماری درگذشت. سپس به دستور هارون قبر او را نبش كرده جسدش را سوزاندند. [23] .
24. ابومحمد عبدالله بن عمار برقی، وقتی متوكل شعر او را شنید دستور داد زبانش را بریدند. وی پس از چند روز به سال 245 درگذشت. [24] .
و شاعران فراوان دیگری نیز بوده اند كه این مقدمه گنجایش ذكر نامشان را ندارد. بنابر آنچه گذشت شاعران عرب چه از لحاظ كثرت و چه از جهت محتوای سخن شاعران پارسی گوی برتری دارند.
بوده اند. گرچه شرایط حاكم بر محیط و همچنین استیلای اقوام بیگانه در این قصور بی تأثیر نبوده است، لیكن چنین عذری را نمی توان به عنوان علت تامه پذیرفت.
در دوران صفوی، شعر مرثیه ی عاشورایی جای گسترده ای را در ابیات ایران گشوده و تشویق بزرگان كشور در این مورد تأثیر بسزایی داشته است. در این عهد كمتر شاعری است كه مرثیه ای در میان آثارش نباشد. این مراثی بیشتر به جنبه های حزن انگیز حادثه می پردازد و از این جهت با اشعار متقدمین از شاعران عرب كه علاوه بر بعد بكایی موضوع، روح انقلابی و مبارزه را دربر دارد متفاوت است.
بسیاری از شاعران مرثیه سرای متقدم، سالهایی از عمر خود را به آوارگی و یا در زندان گذرانیده اند و یا همواره دار خویش را بر دوش داشته اند. چنانكه دعبل خزایی گفته است: پنجاه سال كه دار خویش را بر دوش خود حمل می كنم. [1] تعداد سرایندگانی كه جان خود را بر سر این اعتقاد نهاده اند كم نیست. از آن جمله اند:
1. ابن السكیت یعقوب بن اسحاق بغدادی، به سال 244 ه.ق به دست متوكل عباسی به جرم تشیع شهید شد. [2]
2. شیخ یوسف حضرمی [3] .
3. ابراهیم بن عبدالله بن حسن مثنی، در سال 145 ه.ق شهید شد. [4] .
5. عبدالله بن معاویة بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب، در قرن سوم در حبس ابومسلم خراسانی كشته شد. [5] .
6. سلیمان بن صرد الخزاعی، در سال 65 به همراه توابین كشته شد. [6] .
عبدالله بن سعد بن نفیل، به سال 65 با توابین كشته شد. [7] .
8. مسیب بن نجبة الفزاری، به سال 65 با توابین كشته شد. [8] .
9. رفاعة بن شداد البجلی، به سال 66 با توابین كشته شد. [9] .
10. ابراهیم بن مالك اشتر، به سال 66 كشته شد. [10] .
11. ابوزهیر مهلهل بن نصر حمدان تغلبی، به سال 339 شهید شد. [11] .
12. امیر ابوالحسن احمد بن عضدالدوله فناخسرو، به سال 387 به قتل رسید. [12]
13. المقلد بن المسیب العقیلی حسام الدوله حاكم موصل، به سال 391 به قتل رسید. [13] .
14. امیر قراوش بن المقلد العقیلی، به سال 444 به قتل رسید. [14] .
15. عبدالله بن سعید بن سنان خفاجی حلبی، به سال 466 مسموم شد. [15] .
16. طغرایی حسین بن علی صاحب لامیة العجم، به سال 515 یا 518 به قتل رسید [16] .
17. امیر دبیس بن سیف الدوله صدقة الاسدی، به سال 529 به دستور مسعود سلجوقی به قتل رسید. [17] .
18. قاضی احمد بن علی بن ابراهیم مصری غسانی به سال 562 به قتل رسید. [18] .
19. شهید اول محمد بن مكی عاملی جزینی، به سال 786 شهید شد. [19] .
20. شیخ یوسف حصری، شهید مسجد كوفه در قرن 12 هجری. [20] .
21. سید نصرالله بن حسین حائری، به سال 1155 ه.ق شهید شد. [21] .
22. كمیت، به سال 126 در زمان خلافت مروان كشته شد. [22]
23. منصور النمری بن سلمة الزبرقان بن شریك، هارون الرشید فرمان به قتلش داد لیكن قبل از اجرای فرمان در بیماری درگذشت. سپس به دستور هارون قبر او را نبش كرده جسدش را سوزاندند. [23] .
24. ابومحمد عبدالله بن عمار برقی، وقتی متوكل شعر او را شنید دستور داد زبانش را بریدند. وی پس از چند روز به سال 245 درگذشت. [24] .
و شاعران فراوان دیگری نیز بوده اند كه این مقدمه گنجایش ذكر نامشان را ندارد. بنابر آنچه گذشت شاعران عرب چه از لحاظ كثرت و چه از جهت محتوای سخن شاعران پارسی گوی برتری دارند.
[1] مقدمه ي ادب الطف.
[2] اعيان الشيعه،172/1
[3] همان، 175.
[4] همان، 169.
[5] همان، 169.
[6] همان، 167.
[7] همان، 168.
[8] همان، 168.
[9] همان، 168.
[10] همان، 168.
[11] همان، 172.
[12] همان، 174.
[13] همان، 174.
[14] همان، 175.
[15] همان، 175.
[16] همان، 175.
[17] همان، 175.
[18] همان، 175.
[19] همان، 177.
[20] همان، 177.
[21] اعيان الشيعة، 178/1 و الغدير 28/6.
[22] الغدير،26/3.
[23] اعيان الشيعة،170/1.
[24] همان، 171 و الذريعه جزء 9، بخش 3، ص 746.